Τείχη Ηρακλείου

Περίπατος πάνω και περιμετρικά με τα Τείχη του Ηρακλείου. Αφετηρία το κηποθέατρο Καζαντζάκη.

Για τους φιλίστορες παραθέτω μια εκτενή αναφορά για την ιστορία των τειχών:
Τα επιβλητικά τείχη του Ηρακλείου είναι από την περίοδο της Ενετοκρατίας και άρχισαν να κατασκευάζονται το 1462 και η οικοδόμησή τους διήρκεσε έναν αιώνα. Σήμερα είναι το καλύτερα διατηρημένο οχυρωματικό έργο στη Μεσόγειο.

Παρουσίαζαν την πιο εξελιγμένη εκδοχή της οχυρωματικής τέχνης της εποχής τους και ήταν τόσο ισχυρά, ώστε άντεξαν αλώβητα την 23ετή πολιορκία από το στρατό της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην πραγματικότητα δεν θα είχαν πέσει ποτέ χωρίς προδοσία.
.
Τον 15ο αιώνα προέκυψαν νέα δεδομένα: Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η απειλή των Τούρκων -και για την Κρήτη- έγινε άμεση. Έτσι, οι Ενετοί ξεκίνησαν να προετοιμάζουν την άμυνα τους, κτίζοντας δεκάδες φρούρια στο νησί. Παράλληλα, η η ανακάλυψη της πυρίτιδας και η χρήση της στα τηλεβόλα όπλα τον 15ο αιώνα, επέβαλε την κατασκευή ενός ισχυρότερου κάστρου. Στο μεταξύ ο Χάνδακας μεγάλωνε συνεχώς και οι συνοικισμοί κτίζονταν άναρχα έξω από τα τείχη , με τον πληθυσμό εκτός τειχών να είναι 4 φορές μεγαλύτερος από αυτόν μέσα στο κάστρο. Έτσι ήταν απαραίτητο το νέο κάστρο να προστατεύει ολόκληρη τη νέα πόλη.

Η ανοικοδόμηση των νέων τειχών (τα σημερινά τείχη του Ηρακλείου) ξεκίνησε το 1462 και διήρκεσε περισσότερο από έναν αιώνα. Τα αρχικά σχέδια ήταν του μηχανικού Καμποφρεγκόζο, αλλά στην πορεία χρησιμοποιήθηκαν σχέδια του ικανότατου μηχανικού Michel Sammicheli.
Η δαπάνη της ανοικοδόμησης βάρυνε τα ταμεία της Βενετίας που επέβαλε όμως φορολογία για το σκοπό αυτό στον Κρητικό λαό, τη Εκκλησία και τους Εβραίους. Όλοι οι Κρητικοί 14-60 χρονών, ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν κάθε χρόνο μια αγγαρεία μιας βδομάδας, μαζί με τα ζώα τους, χωρίς αμοιβή και διατροφή. Τα υλικά μεταφέρονταν από τα λατομεία του Κατσαμπά, το Τηγάνι Χερσονήσου και τα ερείπια της Κνωσού.
Η οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης άρχισε στα 1645 με την κατάληψη των Χανίων. Το επόμενο έτος έπεσε στα χέρια των Οθωμανών και το Ρέθυμνο.

Το 1648 τα οθωμανικά στρατεύματα εμφανίστηκαν μπροστά στα τείχη του Χάνδακα. Η πολιορκία του ισχυρού οχυρού υπήρξε μοναδική σε διάρκεια στην παγκόσμια ιστορία, αφού κράτησε 21 ολόκληρα χρόνια.

Τελευταίος υπερασπιστής του ο Φραγκίσκος Μοροζίνι με τη συνδρομή των ντόπιων κατοίκων και λίγων επικουρικών δυνάμεων σταλμένων από τον πάπα, τους Ιωαννίτες ιππότες, την Ισπανία, τη Γαλλία και το Δούκα της Σαβοΐας. Καθοριστικό ρόλο στην άλωση της πόλης έπαιξε η προδοτική στάση του συνταγματάρχη του μηχανικού Andrea Barozzi, ο οποίος αποκάλυψε στον εχθρό τα αδύνατα σημεία των οχυρώσεων. Ο Μοροζίνι αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει στις 16 Σεπτεμβρίου 1669, μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις με το βεζίρη Αχμέτ Κιοπρουλή. Η οθωμανική κατάκτηση ανέκοψε την πορεία ανάπτυξης του νησιού και την άνθιση της κρητικής αναγέννησης στα γράμματα και τις τέχνες, οδήγησε στη συρρίκνωση του πληθυσμού και στην παρακμή των αστικών κέντρων.

Τριάντα χρόνια μετά την κατάκτησή του ο Χάνδακας, το Μεγάλο Κάστρο, χαρακτηριζόταν από τους περιηγητές ως "λείψανο πόλεως".

Το τείχος ήταν σχήματος τριγωνικού με βάση την παραθαλάσσια πλευρά του, συνολικού μήκους 3km. Η τάφρος, που είχε ανοιχτεί γύρω από αυτό, ήταν μεγάλου πλάτους, και βάθους. Από την έξω μεριά της τάφρου είχαν υψωθεί προτειχίσματα ή αντερείσματα, καθώς και μικρά εξωτερικά φρούρια (τα Revelini) για να καθιστούν δυσκολότερη την προσέγγιση των τειχών από τους εχθρούς.

Πύλες
Το κάστρο είχε τέσσερις πύλες στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα:
Στη βόρεια μεριά, στο τέρμα της σημερινής 25ης Αυγούστου, ήταν η πύλη του Μώλου, με την οποία επικοινωνούσε η πόλη με το λιμάνι. Εδώ γράφτηκε ο πρόλογος και ο επίλογος της Τουρκικής κατάκτησης του νησιού τον Σεπτέμβριο του 1669 και τον Αύγουστο του 1898, αντίστοιχα.
Στην ανατολική πλευρά εκεί που είναι σήμερα το άγαλμα του Ελευθέριου Βενιζέλου, βρισκόταν η πύλη του Αγίου Γεωργίου ή Λαζαρέτο, με την οποία η πόλη επικοινωνούσε με την ανατολική Κρήτη και το λοιμοκαθαρτήριο (Λαζαρέτο).
Στη νότια πλευρά είχε κατασκευαστεί από το 1587 η πύλη του Ιησού ή Καινούργια Πόρτα. Η πύλη αυτή άνοιγε την πόλη προς τις νότιες επαρχίες του νομού. Από εδώ επίσης έμπαινε στο Ηράκλειο, ο αγωγός που τροφοδοτούσε με νερό την πόλη. Η σημερινή Καινούργια Πόρτα δεν μοιάζει καθόλου με την πύλη της εποχής.
Στη δυτική πλευρά, στο τέλος της πλατείας Στράτα (Strata Larga) της σημερινής οδού Καλοκαιρινού είχε κατασκευαστεί η Πύλη του Παντοκράτορα, η σημερινή Χανιώπορτα, που είχε (και έχει) στο πάνω μέρος την προτομή του Παντοκράτορα με τη λέξη Omnipotens (Παντοκράτωρ). Από αυτή την πύλη επικοινωνούσε η πόλη με τη Δυτική Κρήτη.
Οι τρεις χερσαίες πύλες του Αγίου Γεωργίου, του Ιησού και του Παντοκράτορα έκλειναν εσωτερικά και εξωτερικά με βαριές και στέρεες πόρτες κάθε βράδυ την ώρα της Δύσης του ηλίου και άνοιγαν το πρωί με την ανατολή του. Όσοι δεν προλάβαιναν να μπουν μέσα διανυκτέρευαν σε ειδικά θολωτά κτίρια, γι’αυτό το σκοπό. Οι πύλες στην εξωτερική τους πλευρά προστατεύονταν από ημικυκλικές προεξοχές που ονομάζονταν Orecchione (μεγάλα αυτιά).
Εκτός από τις τέσσερις αυτές κύριες πύλες, υπήρχαν ακόμη τρεις άλλες για στρατιωτικούς σκοπούς. Αυτές ήταν η πύλη του Αγίου Ανδρέα (ΒΔ), η πύλη της Αμμουδιάς ή Sabionera (ΒΑ) και η πύλη Δερματά στον ομώνυμο κόλπο (που βρίσκεται δίπλα στο μουσείο Φυσικής Ιστορίας), η οποία άνοιγε προς τη θάλασσα. Η τελευταία είχε κατασκευαστεί ως διέξοδος την περίπτωση αποκλεισμού του στομίου του Ενετικού Λιμανιού. Στην πύλη αυτή αποβιβάστηκαν τον Νοέμβριο του 1668 οι Γάλλοι εθελοντές του Κόμητα De La Feuillades, που όμως κανονιοβολήθηκαν από τους Τούρκους, από τις εκβολές του Γιόφυρου ποταμού. Η πύλη αυτή υπάρχει και σήμερα, δίπλα στο νέο δημοτικό πάρκινγκ, απέναντι από το Μποδοσάκειο Σχολείο.

Προμαχώνες
Το χερσαίο τείχος είχε ενισχυθεί με εφτά προμαχώνες. Οι προμαχώνες αντικατέστησαν τους ογκώδεις στρογγυλούς και πολυγωνικούς πύργους των τειχών, μετά την ανακάλυψη της πυρίτιδας, και προορίζονταν να εξυπηρετήσουν τη χρήση των νέων αυτών όπλων, τα οποία δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν με ευχέρεια στα ογκώδη κτίσματα των παλιών οχυρωματικών συστημάτων. Ο προμαχώνας ήταν μια συμπαγής πλατφόρμα, που προεξείχε από τα τείχη, για να μπορέσει να προσβάλει σε μεγαλύτερη έκταση και να υποστηρίζει αποτελεσματικά τα παρακείμενα μέρη της οχύρωσης. Στις γωνίες του πολυγωνικού οχυρωματικού περιβόλου κατασκευάζονταν συνήθως πενταγωνικού προμαχώνες.
Οι επτά προμαχώνες των τειχών του Hρακλείου ήταν τοποθετημένοι πάνω στα τείχη ως εξής:
Στη βορειοανατολική γωνία, απέναντι από το σημερινό ξενοδοχείο Ατλαντίς, υπήρχε ο προμαχώνας της Άμμου (Sabionera), με τον επιπρομαχώνα Zane.
Στην νοτιοανατολική γωνία (στο σημερινό Καπετανάκειο) ήταν ο προμαχώνας Βιρούρι, με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα.
Στην Πύλη του Ιησού (σημερινή Καινούργια πόρτα) είχε κτιστεί ο ομώνυμος προμαχώνας.
Στην κορυφή του τριγωνικού περιβόλου βρισκόταν ο προμαχώνας του Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται σήμερα ο τάφος του Νίκου Καζαντζάκη. Είναι ο μεγαλύτερος προμαχώνας του Ηρακλείου.
Απέναντι από το νοσοκομείο Πανάνειο, στο Κομμένο Μπεντένι, υπήρχε ο προμαχώνας της Βηθλεέμ.
Δίπλα στην Πύλη του Παντοκράτορα (Χανιώπορτα) υπήρχε ο ομώνυμος προμαχώνας.
Στη βορειοδυτική γωνία του τείχους, υπήρχε ο προμαχώνας του Αγίου Ανδρέα, ο μικρότερος του Χάνδακα.

Στο τείχος και, κατά κανόνα, πίσω από τους προμαχώνες είχαν κατασκευαστεί τετράγωνα οικοδομήματα, με χοντρούς τοίχους και θολωτές στέγες, που προορίζονταν για οπλαποθήκες.

Κάθε προμαχώνας ενωνόταν με το τείχος με ένα λαιμό που διέθετε σε κάθε του πλευρά από μια πλατεία σε χαμηλότερο επίπεδο, με δύο θυρίδες για τα πυροβόλα. Το πυροβόλο της εσωτερικής θυρίδας έβαλε πλάγια και σε απόσταση, ενώ εκείνο της εξωτερικής κάλυπτε την περιοχή μπροστά στα τείχη. Για την καλύτερη εποπτεία της περιοχής, διαμορφώθηκαν επιπρομαχώνες σε μορφή κόλουρης πυραμίδας. Μια κεκλιμένη δίοδος χρησίμευε στην μεταφορά των πυροβόλων από το επίπεδο του εδάφους ως τις πλατείες και τους επιπρομαχώνες. Το καρδιόσχημο σχήμα των προμαχώνων προσέφερε καλύτερη αντίσταση στις επιθέσεις με πυροβόλα όπλα, αλλά και δυσκόλευε σημαντικά την κατά μέτωπο επίθεση του στρατού των πολιορκητών.

Το μεγάλο βάθος της τάφρου εγκλώβιζε τον εχθρό που ήταν υποχρεωμένος να εισέλθει στο εσωτερικό της για να προσεγγίσει το τείχος και η μορφή των προμαχώνων, σε συνδυασμό με τα γωνιώδη αντιτειχίσματα που κάλυπταν τα κενά ανάμεσά τους, εξανάγκαζε τον εχθρό να συγκεντρώνεται στο χώρο ανάμεσα στους λαιμούς των προμαχώνων, όπου ήταν απροστάτευτος από τις βολές των πυροβόλων που βρίσκονταν στις χαμηλές πλατείες. Ταυτόχρονα οι αντιπρομαχώνες εμπόδιζαν τις βολές των πυροβόλων του εχθρού προς το τείχος. Η τάφρος του Χάνδακα δεν είχε ποτέ νερό και ο ρόλος της στην αμυντική προστασία της πόλης, όπως περιγράφηκε πιο πάνω, αποτελεί σοβαρή ένδειξη ότι πιθανότατα δεν προοριζόταν για κάτι τέτοιο. Για τη συμπλήρωση της οχύρωσης της πόλης, οι Ενετοί κατεδάφισαν το μικρό παλιό φρούριο στην είσοδο του λιμανιού και έκτισαν μέσα σε 17 χρόνια το νέο φρούριο Rocca al mare (φρούριο της θάλασσας), τον γνωστό μας Κούλε, που δεσπόζει ακόμη στο παλιό λιμάνι.

Στις παραμονές του Κρητικού Πολέμου (1630), οι Ενετοί είχαν εξοπλίσει το Κάστρο και το φρούριο με 428 τηλεβόλα διαφόρα διαμετρημάτων. Η πραγματικά άριστη οχύρωση του Ηρακλείου από τους Ενετούς, ήταν η αιτία που ο Χάνδακας ονομάστηκε Μεγάλο Κάστρο.