قله سلطان ساوالان از مسیر شمال شرقی (1402.04.02) / Sultan Savalan summit from the northeast route

ساوالان سومین قلهٔ بلند ایران پس از دماوند و علم کوه و یکی از ۱۵۱۵ قله بسیار برجستهٔ جهان به‌شمار می‌رود.ساوالان یک کوه آتشفشانی نیمه فعال است که در مرحلهٔ فومرولیو بوده و در بالای قله آن دریاچه کوچکی قرار دارد. ساوالان به خاطر آبگرم‌های طبیعی دامنه کوه، طبیعت تابستانی زیبا و پیست اسکی آلوارس مورد توجه گردشگران قرار دارد.برخی زرتشتیان ساوالان را محل بعثت (زرتشت) می‌دانند. نمونه‌ای از آن در کتاب چنین گفت زرتشت، اثر نیچه، مشاهده می‌شود که به پایین آمدن زرتشت از کوه سبلان اشاره کرده‌است و از این نظر مکانی مقدس و مورد احترام است که حتی در میان بومیان و عشایر منطقه به نام آن قسم یاد می‌شود
کوه ساوالان در ۳۵ کیلومتری غرب شهر اردبیل و ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان مشگین‌شهر واقع است. از لحاظ تقسیمات اداری استان اردبیل، این کوه در مرز بین بخش مرکزی شهرستان اردبیل و بخش لاهرود شهرستان مشگین‌شهر واقع می‌باشد. این کوه در طول جغرافیایی ۴۷ درجه و ۵۰ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۸ درجه و ۱۷ دقیقه شمالی قرار گرفته‌است. برای این کوه عظیم ۶۰ کیلومتر طول و ۴۵ کیلومتر پهنا تخمین می‌زنند و سطحی که به وسیله آن در آذربایجان قرار گرفته نزدیک به ۶۰۰۰ کیلومتر مربع است
کوهستان ساوالان به‌طور کلی سه قله معروف دارد، قله بزرگ آن به سلطان مشهور است و دو قله دیگر آن به هرم و کسری مشهورند. کوه ساوالان از مجموعه‌ای از ارتفاعات متعدد تشکیل شده که به موازات ارسباران ولی اندکی در شرق آن کشیده شده‌است. امتداد آن شرقی–غربی است و از شرق و شمال و جنوب کوهی به نام قوشه داغ آن را به رشته کوه ارسباران متصل می‌کند. در جنوب آن کوه بزقوش، که از سمت جنوب غربی به کوهستان سهند مربوط است، کشیده شده‌است
قسمت شرقی کوه ساوالان به قله آتشفشان ساوالان که در بلندای ۴۸۱۱ متری قرار دارد، منتهی می‌شود. تمام قله‌های ساوالان در همهٔ ایام سال پوشیده از یخ و برف‌های دائمی هستند
در جبهه غربی قله سلطان و در کنار جان‌پناه، سنگی به شکل عقاب قرار دارد که در طول زمان به نماد ساوالان تبدیل شده‌است. این قطعه سنگ به شکل عقابی است که نشسته و سر را به سوی شرق چرخانده‌است. در مسیر صعود از یال شرقی (پناهگاه) سنگهایی به شکل روباه، کبوتر کاکلی و شاه و ملکه وجود دارد که در مسیر پرچم‌های راهنما وجود دارند.
به صورت کلی برای صعود به ساولان سه مسیر وجود دارد:
مسیر شمال‌شرقی (مسیر رایج)، که از آبگرم شابیل واقع در جنوب شهر لاهرود در جاده اردبیل به مشکین‌شهر آغاز می‌شود و با عبور از پناهگاه به وسیله یال شرقی به قله می‌رسد. مسیر پناهگاه تا قله کاملاً پاکوب بوده و مشخص است و در بیشتر قسمت‌های آن پرچم‌های راهنما وجود دارد. این جبهه ساده بوده و کوهنوردان معمولی به راحتی صعود تابستانه را در چند ساعت (صبح تا ظهر) انجام می‌دهند.

مسیر غربی، که از پای دریاچه قره گل شروع می‌شود و پس از گذر از هرم چال و یخچال عظیم هرم به جان‌پناه غربی و سپس قله ساوالان می‌رسد.

مسیر جنوبی، که از سمت جنوب قله آغاز می‌شود و در نزدیکی قله به وسیله یال شرقی به قله منتهی می‌شود. در این مسیر جان‌پناهی وجود ندارد. این جبهه سخت‌ترین راه صعود به این قله می‌باشد که از سنگ‌های بزرگ تشکیل شده‌است. پیست اسکی آلوارس که یکی از مجهزترین پیست‌های اسکی ایران است در این مسیر قرار دارد.

قلل ساوالان

سلطان: قله اصلي يا آتشفشان ساوالان که يکي از زيباترين قلل آتشفشاني ايران و جهان که به آن لقب «سلطان» داده اند بلندترين نقطه آذربايجان (۴۸۱۱ متر) و پس از دماوند، بلندترين قله ايران است
قله سلطان به شكل مخروط زيبايي است و حدود پنج كيلومتر مربع مساحت دارد. دهانه آتشفشان خاموش آن در جنوب شرقي قله و در داخل اين دهانه درياچه اي با محيط بيضي شكل به اقطار 145 و 80 و عمق تقریبی 40 متر وجود دارد. آب درياچه 25 متر پايين تر از لبه هاي مخروط آتشفشاني است و در رديف درياچه هاي آتشفشاني محسوب مي شود که از لحاظ علم درياچه شناسي يا ليمونولوژي درجهان بي نظيراست
آب آن به استثناي اواسط تير ماه تا اوايل شهريور در تمام فصول سال يخ بسته و منجمد است و درجه حرارت آن از درجه حرارت محيط تبعيت مي كند و آب ان تنها از طريق ريزش برف و ذوب آن تامين مي شود. آب آن آبی مايل به سبز و زلال كه از نظر شيميائي جز آبهاي سولفاته كلسيك و سديك بسيار سبك و غني از سيليس است. مشهوراست که قبر زرتشت پيامبردرکناراين درياچه وزيريکي ازتخته سنگ ها قرار دارد. سنگ معروف محراب داشی (سنگ محراب) در قسمت شمالی قله سلطان و در مسیر جبهه ی اصلی یعنی شمال شرقی واقع است که در کتاب معجم البلدان به قبور حضرت حامد (گائوماته زرتشت) و حضرت هود پیامبر(سپیتمه جمشید) در زیر این سنگ اشاره شده است. گویند سنگ محراب محل عبادت زرتشت بوده است .
هرم داغ: دومین ناحیه مرتفع ساوالان بعد از سلطان، ستيغ بزرگي است که به نام حرم داغ یا ساوالان کوچک شناخته می شود. حرم داغ شامل سه قله می باشد ، بلندترین آن هرم 1 با ارتفاع 4587 متر و دیگر قلل آن از سمت هرم 1 به ترتیب هرم 2 و هرم 3 نامیده می شوند. به خاطر سختی مسیر هرم 3 در قله هرم 3 صندوقچه ای نصب شده است که کوهنوردان صعود کننده اسم و گزارش برنامه خود را در آن می نویسند. کسری: سومین قله مرتفع ساوالان کسری یا آغان داغ با ارتفاع 4577 متر می باشد

قارتال

در جبهه غربي قله سلطان و در کنار جانپناه، سنگي به شکل عقاب به نام قارتال (در ترکي آذربايجاني به معني عقاب) قراردارد که در طول زمان به نماد ساوالان تبديل شده‌است.اين قطعه سنگ به شکل عقابي است که نشسته و سر را به جانب شرق چرخانده است

قداست ساوالان

مي‌گويند يکي از نشانه‌هاي تقدس ساوالان سوگند به آن است، نام ساوالان هنوز يکي از مهمترين سوگندهاي ساکنان اطراف کوه و عشاير کوچنده شاهسون به شمار مي‌آيد. سوگند را به عنوان «سولطان ساوالان» ياد مي‌کنند چرا که کوه بدين نام شناخته مي‌شود . اهالي باور دارند که وقتي نام ساوالان برده مي‌شود به ويژه وقتي به آن سوگند ياد مي‌کنند، مار از شکارش دست مي‌کشد. آقای سیدعلی طاهری در کتاب سراب از دیدگاه جغرافیایی می نویسد: "از نقطه نظر مذهبی و تاریخی باستان شناسان معتقدند کوه ساوالان چون طور سینا جزو رشته کوه های مقدس است. برای اینکه زرتشت پیامبر در آن کوه ملهم گشته و به مقام پیامبری معبوث گردیده است و به مثابه طور زرتشت تلقی می گردد لذا این رشته کوه قبل از اسلام از دیدگاه امت زرتشت جنبه مقدسی یافته و پرستشگاه مردم باستان ایران زمین بوده و مخصوصا آتشفشان بودن آن کمک شایان توجهی به این امر نموده است. دکتر محمد ميرشکرايي در مقاله «ساوالان، کوه بزرگ و مقدس‌ترين کوه ايران» مي‌نويسد : تا چند دهه پيش، بسياري از مردم کوهپايه نشين ساوالان با نيت زيارت راهي کوه مي‌شدند و وقتي باز مي‌گشتند، خويشان و همسايگان و آشنايان به ديدنشان مي‌رفتند و زيارت قبولي مي‌گفتند و گاهي هديه‌اي هم براي زاير از زيارت کوه آمده مي‌بردند. رسم رفتن به ديدار کساني که از سفرهاي زيارتي بر مي‌گردند در همه مناطق ايران معمول بوده‌است و هنوز هم رواج دارد. وجود اين رسم در مورد راهيان ساوالان، بيانگر اين است که ساوالان در فرهنگ مردم محل با همه معناي کلمه، يک زيارتگاه است. نقل ساعدي در کتاب «خياو» هم نشان از همين معنا دارد که مي‌گويد چوپانان به کساني که راهي بالاي کوه هستند سفارش مي‌کنند که پاک باشند و درياچه را آلوده نکنند. ساوالان کوهي که از بهشت آمده‌است : مردم منطقه بر اين باورند که ساوالان يکي از هفت کوه بهشت است. در اين باره روايتي دارند که: روزي روزگاري در جايي که امروز ساوالان قرار گرفته‌است، شهري بود با مردماني متجاوز و آلوده به گناه. خداوند براي آنها پيامبري فرستاد تا هدايتشان کند. اما آنها همچنان نافرماني کردند. پس خداوند از فرشتگانش خواست که يکي از کوه‌هاي بهشت را روي شهر مردمان گناهگار قرار دهند. از ميان کوه‌هاي بهشت، تنها ساوالان داوطلب اين کار شد. يکي از فرشتگان، ساوالان را بر بال‌هاي خويش قرار داد و به زمين آورد و در هنگامي که پيامبر با پيروانش براي عبادت از شهر خارج شده بودند، کوه را روي شهر قرار داد. ميرشکرايي معتقد است: «اين قصه با ساختاري کم و بيش همانند در تمام منطقه اطراف ساوالان روايت
مي‌شود. بنابر يکي از روايت‌ها، مردماني که در اين شهر زندگي مي‌کردند از قوم لوت بودند و فرشته‌اي که کوه را بر بال خود به زمين آورد «جبرئيل» بود. در اين روايت رد پاي تغييرات دوره اسلامي به روشني پيداست.« از جمله شواهد و منابع تاريخ كه به كوه ساوالان و نيز صعودهاي زيارتي به اين كوه اشاره داد مي توان به منابع زير اشاره كرد: ۱ ـ بر اساس نوشته اي از هانري ماسه در كتاب «معتقدات و آداب ايراني» آمده است: «ايرانيان، كوه ساوالان در آذربايجان را بسيار گرامي مي دارند. مي گويند در سيلگاه پر از برفي كه در قله اين كوه هست بدن انساني به چشم مي خورد كه هميشه به حالت يخ بسته است ولي به طور كامل نگاهداري شده است. بجز يكي از دندان ها و قسمتي از ريشش
۲ - در كتاب آثار البلاد و الخبار والعباد ذكريا بن محمد بن محمود المكموني القزويني آمده است: زرتشت از آذربايجان بود و چندي از مردم كناره گرفت و در كوه سبلان به سر برد و از آنجا كتابي آورد. ۳ ـ در كتاب تاريخي ديگري آمده است: ساوالان (سولان) و آن كوهي عظيم و بلند در حوالي اردبيل و به شرافت مشهور و بسياري از اهل الله در آن كوه عبادت گزيده و رياضت كشيده اند. ۴ ـ دركتاب معجم البلدان به ارتفاع ۴۸۱۲ متري ساوالان، وضع آتشفشاني آن و نيز به قبور حضرت حامد و حضرت هود پيامبر در زير سنگ محراب اشاره شده است. ۵ ـ در تاج العروس في شرح القاموس زبيدي آمده است: كوه ساوالان از معالم صالحان و اماكن متبركه و مزارات است و ساوالان لقب عده اي از محدثان از آن جمله سالم و ابراهيم بن زياد، خالدبن عبدالله و خالد بن دهقان است. ۶ ـ خاقاني شيرواني در ۵۹۵ هجري قمري، حدود ۸۰۰ سال پيش خود به قله ساوالان صعود كرده و شعر او كه در آن از حضرت موسي و نيز حضرت خضر نام برده شده سندي بر صعود او به ساوالان است. این باور ها و اعتقادات سبب شده كه همه ساله عده كثيري از ايلات و عشاير و روستاييان اطراف ساوالان جهت شكرگزاري از موهبت هاي الهي و زيارت درياچه تا قله صعود كنند. از نظر مردم منطقه بخصوص ايلات، «ساوالان» تنها يك منطقه ييلاقي نيست، بلكه نشانه مردانگي، قهرماني، سربلندي و پناهگاه مظلومان و ياور دردمندان است. ايلات و عشاير همواره با ساوالان درد دل مي كنند و از آن استمداد مي طلبند و با احترام و عزت به او «سلطان ساوالان» لقب مي دهند و خود و ساوالان را يكي مي دانند. شعرهايي كه از زمان هاي دور و سينه به سينه نقل شده دليل قاطعي بر عظمت و جايگاه ساوالان در زندگي ايلات و عشاير منطقه دارد. از آن جمله: ساوالان سلطانيمدي سلطانيمدي، جانيمدي شانلي آدي دونيادا منيم آديم سانيمدي. (ساوالان سلطان من است) (سلطان من و جان من است) (نام پرآوازه او در جهان اعتبار و افتخار من است) آثار و شواهد باقي مانده از دوران هاي تاريخي بخصوص آثار باقي مانده از دوران پيش از مادها، بخصوص دوره اورارتورها در اين منطقه و نيز آثار موجود در اطراف سنگ محراب ساوالان دليل قاطعي بر صعودهاي زيارتي به كوه ساوالان در دوران هاي تاريخي است

افسانه ها و حکایتها

مي گويند بر چکاد بلند ساوالان ، هر سپيده دم بانک خروسي با سر زدن سپيده به گوش مي رسد و همزمان با آن سه چشمه کوچک آشکار مي شود ، يکي زعفراني رنگ، يکي شيري رنگ و ديگري به رنگ آب. اولي از شربت شيرين تر، دومي از شير گواراتر و سومي از اشک زلال تر . اما اين چشمه ها جز به چشم پاکان نمي آيند. مي گويند در ساحل درياچه ، حضرت سليمان ، جام ياقوت بزرگي را با زنجير بسته است . اين جام را اگر خوب نگاه کني در کف درياچه مي بيني و اگر دلي پاک و اعتقادي کامل داشته باشي جام به سطح آب مي آيد و مي تواني از آن آب زندگي بنوشي و کساني را که طمع در ربودن آن کنند با خود به قعر درياچه مي کشاند. مي‌گويند هنگام باز شدن يخ‌ها، گرداب عظيمي دردریاچه پديد مي‌آيد که هر آنچه را در آن وجود دارد به ژرفاي تاريک و ناپيدايدریاچه مي‌کشاند. مردم روايتي دارند از درويشي که عصايش در اين گرداب مي‌افتد و سال‌ها بعد آن را در کربلا در دست کسي مي‌بيند. او مي‌گويد که عصا را از آب فرات گرفته‌است. درويش نشان مهري در زير آن را مي‌دهد و عصايش را مي‌گيرد. اين قصه به صورت‌هاي مختلف در ساير نقاط ايران درباره جريان آب‌هاي زيرزميني نيز وجود دارد. اما در اينجا نکته قابل توجه، تقدس هر دو مکان درياچه ساوالان و شهر کربلاست. در ايران " حرم" به معناي مکان زيارتي است، بنابراين، نام حرم به خودي خود نشان از تقدس و حرمت دارد. درافسانه ها آمده است که حرم داغ مرد را به خود راه نمي دهد و از بالاي بلندي به ته دره پرتابش مي کند، حتي زنان باردار به سبب اين که شايد فرزند پسر در شکم داشته باشند نبايد به آن نزديک شوند وگفته ميشود که تنها زنان اگر جراتش را داشته باشند ميتوانند از آن بالا روند. مي‌گويند در ستيغ حرم، زيارتگاهي است و در آن چراغي هست که هميشه روشن است.
اما براي اين که چراغ را ببيني بايد دلي پاک داشته باشي
حکایت
کنند که ساوالان محل پيكار قهرماناني همچون بابك با تهاجمات عباسيان بوده و بنا به قولي اسب بابك بعد از دستگيري بابك خود را به يكي از آبگيرهاي ساوالان انداخته و خودش را غرق كرده، به همين سبب چند آبگير به نام "آت گولي" در ساوالان وجود دارد. مي‌گويند در جناغ حرم سنگ ‌نبشته‌اي از دوره بابک وجود دارد که روي آن نوشته ‌است: «به اندازه شن‌ها و سنگ‌هاي ساوالان در اين جا از سپاهيان خليفه کشتيم».
ساوالان با تلفط ترکی آذربایجانی ساوالان، نام کوهی است مرتفع در شمال غرب کشور و در استان اردبیل قرار دارد. دامنه های این کوهستان در بخش مرکزی از چهارسو به شهرستان های مشکین شهر و اهر، تبریز در مغرب، سراب در جنوب و اردبیل در شرق مشرف می باشد. و در بالای قله آن دریاچه کوچکی قرار دارد. به خاطر آبگرم‌های طبیعی دامنه کوه، طبیعت تابستانی زیبا و پیست اسکی معروف الوارس مورد توجه گردشگران است. قله ساوالان (سبلان) با ارتفاع بيشينه 4811 متر از سطح درياهاي آزاد، بلندترين نقطه آذربايجان و سومين قله مرتفع كشور مي باشد
ریشه ساوالان : ساٶ (sav) : در ترکی قدیم به معانی سخن، خبر، اطلاعات، آگاهی و نیز خبر خوش، هدیه، وحی، کلام با ارزش، حدیث و …. می باشد. معنی لغوی کلمه ی ساوالان : کلمه " ساوالان " که از دو کلمه ساو (پیام، وحی و... ) و آلان (گیرنده) تشکیل شده است. کلمه ساو به تنهایی یعنی خبر، صدا و به معنی وحی نیز آمده است و پسوند آلان در آخر کلمه ساوالان یعنی گیرنده می باشد. ساوالان را می توان سس آلان (گیرنده صدا)، خبر آلان (گیرنده خبر)، وحی آلان (گیرنده وحی) معنی کرد. در مورد علت ناميدن و معني آن نظراتي ارائه مي شود : مردم اردبیل از زرتشت و دانستن وحی زرتشت بی خبر هستند و متاسفانه بعضی به زور می خواهند برای زرتشت کوهی به تراشند چرا معنی ساوالان را از فرهنگ خودمان پیدا نمی کنیم درمیان کوهها کوههای بلندتر مورد توجه شامانهای ترک بود و این اسم ریشه درشامانیزم دارد(نظر ترکشناسی) عامه مردم آذربایجان اطلاعات جامع و دقیق از سرزمین خود ندارند و اکثر قریب به اتفاق معلوماتشان از نوشته هایی است که در دوران پهلوی با اعتبارات و پولهای حکومتی به یکباره و بمانند سیل اقدام به انتشار کتابها و مقالات سفارشی و یکطرفه و نژادپرستانه شد و بعد از این پی ریزی بناهای دیگر بر روی این فنداسیون نژادپرستانه بنا شده و کمتر کسی بدنبال تحقیقات و برملاکردن تحریفات و دروغهای تاریخی بوده است البته اخیراً این مطالعات و تحقیقات بیشتر شده اند.(نظر تور اوغلو) ساوالان یکی از تنهاترین کوه هایی است که در بام آن پژواک صدا وجود ندارد و می توان گفت بازدارنده صداست. در لغت نامه دهخدا در مورد ساوالان این چنین نوشته است : سولان، و آن کوهی باشد نزدیک اردبیل. کوهی است عظیم و بلند در حوالی اردبیل و بشرافت مشهور و بسیاری از اهل الله در آن کوه عبادت گزیده و ریاضت کشیده اند. اسماعيل هادي واژة «ساو» را؛ سخن، كلام، پيام، خبر، وحي و حديث معنا مي كند و واژة « آلان » را ميدان دانسته و ساوالان را « ميدان وحي » معني مي كند . در ديوان لغات الترك، « ساو » به معني وحي آمده و تركان قديم پيامبر (ص) را « ساوجي » به معني « آورندة وحي »، مي ناميدند. برخي هم « ساو » را به معني : الهام و « آلان » را از فعل « آلماق » به معني؛ گيرنده مي دانند و وجه تسميه آن را به بعثت زرتشت در ساوالان مي دانند. عده اي آن را « سوآلان » و تالش ها آن را « سفلان » مي نامند. برخی می گویند که حضرت زرتشت وحی را در ساوالان دریافت می کرد. در زبان تورکی به لغت عربی پیغمبر، ساوجی (آورنده وحی و خبر از خدا) گفته می شود. برخی وجه تسمیه ی آنرا بعلت عزلت، عبادت و بعثت پیامبر باستان حضرت زرتشت در بلندترین نقطه ی کوه عظیم ساوالان می دانند. در برخی نوشته ها معنی ساوالان را گيرنده آب ( سوالان) يا گيرنده صدا عنوان کرده اند. در منابع فارسي ساوالان با نام سبلان شناخته می شود که آنرا از باران بزرگي به نام سبل مي دانند. عده اي ديگر معتقدند : قيامت زماني بروز مي كند كه تمام برف هاي ساوالان آب شوند. این کوه بنا به روایات تاریخ جولانگاه بابک بوده است. بر اساس باور مردم شمال غرب کشور « ساوالان پاک ترین کوه ها و یکی از هفت کوه بزرگ بهشت است ». ساوالان به صورت یک پدیده طبیعی در طول دوران های تاریخی، از دوره اورارتورها تا هجوم آریایی ها و دوران های بعدی همواره مورد توجه بوده و به لحاظ شجاعت و توانمندی مردم اطرافش به صورت یک دژ محکم عمل کرده است. آثار باقی مانده از دوران پیش از مادها بخصوص دوره اورارتورها در این منطقه، دلیل قاطعی بر صعودهای زیارتی به کوه ساوالان در دوران های تاریخی است. می توان تاریخ صعود به ساوالان را، از ۲هزار سال پيش تخمین زد
از جمله شواهد و منابع تاریخي که به کوه ساوالان و نیز صعودهای زیارتی به این کوه اشاره داد می توان به منابع زیر اشاره کرد: 1- در کتاب آثار البلاد و الخبار والعباد ذکریا بن محمد بن محمود المکمونی القزوینی آمده است : زرتشت از آذربایجان بود و چندی از مردم کناره گرفت و در کوه ساوالان به سر برد و از آنجا کتابی آورد. 2- درکتاب معجم البلدان به ارتفاع ۴۸۱۲ متری سبلان، وضع آتشفشانی آن و نیز به قبور حضرت حامد و حضرت هود پیامبر در زیر سنگ محراب اشاره شده است. 3- در تاج العروس فی شرح القاموس زبیدی آمده است : کوه ساوالان از معالم صالحان و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده ای از محدثان از آن جمله سالم و ابراهیم بن زیاد، خالدبن عبدالله و خالد بن دهقان است. 4- خاقانی شیروانی در ۵۹۵ هجری قمری، حدود ۸۰۰ سال پیش، خود به قله ساوالان صعود کرده و شعر او که در آن از حضرت موسی و نیز حضرت خضر نام برده شده سندی بر صعود او به ساوالان است. آثار تاریخی و باستانی بسیاری روی قله کوه وجود داشته اند که به صورت نمادین و به شکل های مختلفی مانند قندیل های طلایی، سنگ قبر همراه با معجر چوبی کنار آن، تعدادی سنگ بخصوص با علائم ویژه روی آن و همچنین تعدادی جام طلایی که به عنوان تبرک جهت نوشیدن آب دریاچه از طرف صعودکنندگان استفاده می شده است. از طرفی وجود برخی آثار در پیرامون ساوالان مانند کتیبه های حجاری شده و منقوش به تصاویر حیوانات مانند شیر، عقاب ( سنگ معروف قارتال است که به شکل عقاب است.) و سایر حیوانات و نیز حجاری های یافت شده در برخی از قسمت های ساوالان مانند تصاویر حجاری شده قوچ وحشی و نیز تندیس هایی به شکل انسان و حیوان همگی مؤید تاریخ بسیار دیرین و کهن این منطقه است. 5- در بستان السیاحه راجع به ساوالان چنین نوشته است : نام کوهی است در آذربایجان محتوی است به چشمه های بسیار و چمن های بی شمار و غرایب روزگار. گویند یکی از انبیا در آن کوه مدفون و دور آن کوه سی فرسخ است و قله آن هرگز از برف خالی نباشد. آب چشمه های آن در غایت سردی است و در حوالی آن بعضی چشمه های سوزان جاری است. سپس یادآور شده که در عجایب المخلوقات از قول نزهه القلوب نوشته شده است که : در برابر سوال چیست کوه ساوالان؟ رسول اکرم (ص) فرمودند: « کوهی است بین ارمن و آذربایجان که در او چشمه ای از چشمه های بهشت و قبری از قبور انبیا است ». در ساوالان دو تیغه به نام تیغه شمالی و صدمتر پایین تر تیغه قائم بوده که جلو تیغه قائم قبری است که به حامد پیغمبر نسبت می دهند. از ويژگي هاي طبيعي اين اثر مي توان به موارد زير اشاره نمود : سنگ مقدس محراب يا محراب داشي يخچال ها و برف چال هايي با قدمت معادل عمر كوهستان، ارتفاعات و قلل ديگر شامل هرم داغ يا سبلان كوچك با ارتفاع 4587 متر، كسري يا آقام داغ با ارتفاع 4577 متر و جنوار داغي ( قبله داغي ) با ارتفاع 3950 متر. از دره هاي معروف ساوالان هم مي توان به موارد ذيل اشاره نمود : صندوق لو دره سي، دميرچي دره سيگنزري دره سي، راز ليق دره سياسنز دره سي، دوجاق دره سی، شيروان دره سی، دليجه دره سيدره آلوارس يا قزل گول لر دره سی اسماعيل كندي ساچلی دره سی، اسبقران ادره سي، کرکری دره سی، سیموئیل دره سی، کلیان دره سی منطقه ساوالان داراي چشم اندازهاي بسيار با ارزشي است، از جمله مي توان آبشار گور گور، سردابه و آبشار شاه بلاغي را نام برد. يكي از پتانسيل هاي زيستي و طبيعي منطقه ساوالان كه به نوبه خود منحصر به فرد است شيروان دره نام دارد. اين دره معروف ترين و مشهور ترين دره ساوالان است كه از آبگرم شابيل واقع در شمال سلطان ساوالان شروع مي شود و تا جنوبي ترين نقطه آن يعني آت گولي امتداد دارد. همچنين تالاب هاي آت گولي و قره گل نه تنها اكو سيستم خاصي را در كوهستان ايجاد نموده بلكه در فصل مهاجرت پذيراي ده ها نوع پرنده از جمله آنقوت و اردك سر سبز مي باشد