Śladami Żydów Zamojskich

Dom Rabina

Dom rabina z przełomu XIX/ XX wieku. (https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/z/17-zamosc/113-zabytki-kultury-materialnej/29696-dom-rabina-ul-partyzantow)

Photo

Photo

Mała Synagoga

Druga spośród zamojskich synagog – niewielka bożnica w dzielnicy Nowa Osada została wybudowana w 1872 r. Zanim powstała, stała w tym miejscu (przynajmniej od połowy XIX w.) drewniana bóżnica, kryta gontem. Długa na 60 stóp, szeroka na 39 ¼ stóp i wysoka na 16 stóp. Od frontu przylegały do niej podcienie, które prowadziły doi sieni. Wnętrze bożnicy doświetlało 12 okien. Babiniec, nazywany też szkołą dla kobiet znajdował się zarówno w izbie na parterze, jak i na piętrze, gdzie wchodziło się schodami z podcieni. Salę dla kobiet na parterze oświetlało 8 okien. W 1857 r. szacowano, że do bóżnicy przychodzi ok. 200 mężczyzn i 150 kobiet. Mogło się w niej jednak jednorazowo pomieścić więcej osób: 300 mężczyzn i 200 kobiet. Z prac, które polecał w owym czasie wykonać w bóżnicy budowniczy powiatu zamojskiego wymienić należy – wstawienie dodatkowych drzwi na zewnątrz synagogi, położenie posadzki kamiennej i dorobienie sufitu – w całej bóżnicy, a także w części dla kobiet, poszerzenie schodów i drzwi na babiniec[[refr:|Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe, sygn. 1441. Protokół z 1857 r. z opisania synagogi.]].

Mała Synagoga 2

W latach 1909-1913 dokonano rozbudowy synagogi. 5 maja 1936 r. została ona częściowo spalona. Gmina żydowska ją jednak odbudowała. Wejście do synagogi znajdowało się od strony południowej - od ul. Górnej, która dziś już nie istnieje. Wchodziło się do niewielkiego przedsionka. Po jego prawej stronie mieściła się klatka schodowa. Po lewej stronie było pomieszczenie funkcjonujące jako biblioteka. Idąc przedsionkiem prosto przechodziło się do głównej sali modlitw. Do jej zachodniego boku przylegał babiniec[[refr:|Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918-1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 2768. Plan odbudowy synagogi na Nowej Osadzie w Zamościu – 1937 r.]]. Zdewastowana przez Niemców w latach okupacji, w 1948 r. została przebudowana na potrzeby przedszkola. W efekcie dokonanej adaptacji budynku usunięte zostały wszelkie ślady, świadczące o pierwotnym, religijnym przeznaczeniu obiektu[[refr:|A. Trzciński, Śladami zabytków…, s. 15.]].

Photo

Photo

Photo

Photo

Photo

Stary cmentarz żydowski

Pierwszy cmentarz żydowski w Zamościu powstał poza murami miastami, przy obecnej ul. Partyzantów. Zgodę na jego założenie wydał w 1588 roku Jan Zamoyski w ogólnym przywileju dla ludności żydowskiej: "Miesce zaś im odemnie wczesne y należyte dla chowania według Zwyczaju y obrzędu ich Umarłych wydzielone y naznaczone będzie. Które Parkanem Drewnianym ogrodziec im będzie się godziło". W dokumentach archiwalnych zachowała się także treść statutu zamojskiego bractwa pogrzebowego z 1687 roku[[refr:|E. Kupfer, Pinkas bractwa pogrzebowego i dobroczynnego w Zamościu, Biuletyn ŻIH, Warszawa 1951, nr]]. W 1804 r. na cmentarzu pochowano Jakuba Kranza, znanego jako Magid z Dubna. Jak wynika z pisma Zarządu Miejskiego m. Zamościa, wysłanego w dn. 12 lutego 1948 r. do Starostwa Powiatowego w Zamościu, cmentarz ten został zamknięty przez władze carskie w 1907 r. i od tego czasu nie przyjmował nowych pochówków[[refr:|K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006, s. 160]]. W latach trzydziestych XX wieku cmentarz miał powierzchnię 28.075 metrów kwadratowych, przy czym groby wypełniały 27500 m kw.; był otoczony parkanem o wysokości 2 m z drewnianą bramą w dobrym stanie, na jego terenie znajdował się drewniany dom dozorcy "w lichym stanie"[[refr:|Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta miasta Zamościa, sygn. 148]]. Podczas drugiej wojny światowej na jego terenie Niemcy urządzili składy magazynowe, jednocześnie usuwając nagrobki i rozbierając 3/4 ogrodzenia. Przez pewien czas cmentarz służył jako ogródki działkowe Arbeitsamtu. Jesienią 1945 r. stacjonująca w Zamościu jednostka Armii Czerwonej wykopała na cmentarzu doły na ziemniaki, niszcząc przy tym wiele grobów. Po wyzwoleniu pozbawiony ciągłego ogrodzenia cmentarz stał stał się "publicznym wygonem i śmietniskiem, zaś bezpośredni pas za murem - publiczną kloaką, tak że w okresie upałów niemożliwy fetor zakażał całe otoczenie"[[refr:|K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006, s. 160]]. Pod koniec lat 40-tych władze Zamościa zamierzały cmentarz przeznaczyć na ogródki jordanowskie. Ostatecznie na jego terenie zbudowano dom kultury.